TẠI SAO MỸ SƠN ĐƯỢC GỌI LÀ “THÁNH ĐỊA

Mỹ Sơn là tên gọi của một làng thuộc địa phận xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam; nơi có Thánh địa tôn giáo linh thiêng của vương quốc cổ Champa (1) Champa là vương quốc ảnh hưởng Ấn Độ giáo, từ yếu tố tinh thần đến áp dụng tổ chức xã hội theo tôn giáo. Những đền thờ, tượng thờ được dựng lên rất sớm từ khi khai quốc nhằm cầu nguyện cho sự thịnh vượng và bình an cho quốc gia. Đó cũng là lý do hình thành thánh địa tôn giáo Mỹ Sơn, gồm nhiều quần thể tháp/đền mà Shiva là vị thần được sùng bái cao kính nhất.

Nhưng vì sao lại chọn thung lũng Mỹ Sơn làm đất thiêng để xây dựng Thánh địa thờ phụng đấng thần-vua Bhadresvara(2) mà không chọn một nơi khác?

Theo kinh Brat Samhita của Ấn Độ giáo: “Chư thần thường vui đùa ở những vườn cây gần sông, núi, suối nguồn và trong thị thành ở những khuôn viên vui vẻ. Nên những đền/ tháp của Champa thường tập trung những nơi sau: thung lũng kín đáo, bình nguyên gần những dòng sông lớn, ngọn đồi gần cửa biển, ngọn đồi ven sông hay ngọn đồi biệt lập, ngay biển hay trên những ngọn núi cao. Riêng với thánh địa Mỹ Sơn, ta có thể thấy nằm lọt gọn trong một thung lũng, và có lẽ nơi đây tách biệt với bụi bặm trần gian, nơi linh thiêng và yên tĩnh – nơi trú ngụ của thần linh.

Chọn một nơi có nguồn nước Thiêng để tổ chức nghi lễ là điều quan trọng, dòng sông Thiêng cũng tượng trưng cho nữ thần Ganga, vợ của thần Shiva. Ở Mỹ Sơn, dòng suối Khe Thẻ khởi thuỷ từ ngọn núi Mahaparvata, đổ xuống thung lũng và hoà vào dòng Thu Bồn. Hình tượng này biểu tượng cho dòng sông thiêng Ganga trên thiên giới đổ xuống sông Hằng. Trong các bia tịch, Mahadani là tên của dòng Thu Bồn. Thu Bồn bắt nguồn ngọn núi Ngọc Linh, ngọn núi cao nhất Amaravati (Quảng Nam bây giờ), hiện thân cho ngọn Meru trong dãy Hy Mã Lạp Sơn – nơi trú ngụ của chư thần. Như vậy, núi thần sông thiêng Mỹ Sơn đều đủ “điều kiện” để đáp ứng.(3)

Tín ngưỡng thờ núi thiêng là văn hoá bản địa của khu vực Đông Nam Á nói chung khi tiếp xúc với Ấn Độ giáo. Ở Mỹ Sơn, ý nghĩa đó gắn liền với núi Đại Sơn (Mahaparvata), dân địa phương gọi là núi Răng Mèo. Theo cuốn Kiến Trúc – điêu khắc Mỹ Sơn (2004), ông Lê Đình Phụng vì ngọn núi thiêng này mang hình dáng chim thần Garuda khổng lồ sải cánh ra biển. Đây chính là biểu tượng đấng hộ trì sự bình an, như ý, thịnh vượng cho vương quốc và hoàng gia.

Địa thế hiểm trở, khép kín cũng là lý do để bảo vệ an toàn của công trình kiến trúc độc đáo này. Theo nhận định của nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương “Nơi đây mang tính chất của khu vực phòng ngự, được bảo vệ bằng những chiến luỷ thiên nhiên hiểm trở. Chọn Mỹ Sơn làm thánh đại ngoài ý nghĩa tôn giáo ra, hẳn các vua Champa xưa kia đã có ý định tìm một nơi có thể rút lui vào ẩn náu kín đáo, mỗi khi kinh đô bị uy hiếp”. Từ kinh thành Simhapura (Trà Kiệu) cách Mỹ Sơn bằng một dãy núi thấp. Theo hướng tây men theo lối mòn sẽ đến Mỹ Sơn. Nhưng cũng có thể xuôi theo dòng Khe Thẻ để trở lại Trà Kiệu. Điều đó, đây là nơi lý tưởng, gần thành Sư tử nhưng đủ kín đáo, yên tĩnh và chiến lược lâu dài cho cả tôn giáo và sự phòng thủ.

Trong thời gian điền dã ở tỉnh Quảng Nam, cố GS. Trần Quốc Vượng có một phát hiện thú vị khi đứng trên ngọn Bửu Châu ở kinh đô cũ Trà Kiệu (nay là nhà thờ Núi hay nhà thờ Đức Mẹ, Duy Xuyên, Quảng Nam). Từ đây, “nhìn về Tây thấy ngọn núi Chúa mà dưới chân nó là thánh địa Mỹ Sơn, nhìn về Đông thấy Cù Lao Chàm, cả ba ngọn núi – đảo này gần như ở trên cùng một đường thẳng” (4). Cũng theo nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương, thì Thánh địa Mỹ Sơn nằm trong mô hình tổng thể của tiểu quốc Amaravati, đã “xuất hiện trong văn bia của Java Harivarmadeva tại Mỹ Sơn (C.101) khoảng năm 1157…, là khu vực hạ lưu sông Thu Bồn bao gồm Mỹ Sơn là thánh địa, Trà Kiệu là hoàng thành và Đại Chiêm Hải khẩu là cảng – thị” (5).

Như vậy, yếu tố quan trọng nhất để Mỹ Sơn trở thành thánh địa đó là dựa trên những điều kiện thuộc về tôn giáo: núi thần – sông thiêng. Núi Răng mèo phía Bắc và dòng Khe Thẻ phía nam là yếu tố quyết định để Mỹ Sơn là thánh địa, trung tâm tôn giáo một thời của Champa xưa.

CHÚ THÍCH

(1): Champa là ghi âm theo ký tự Latinh tên của vương quốc này. Còn có nhiều cách gọi khác nhau của các tác giả: Cyamba (Marco Polo), Cambe (Odrie de Pordenone), Tchampa (E.Aymonier), Campa (A.Bergaigne)… Thư tịch cổ của Đại Việt gọi là Lâm Ấp, Hoàn Vương và Chiêm Thành. Trong Luận văn này, tác giả dùng từ Champa để chỉ về văn hóa – nghệ thuật, vương quốc cổ Champa ; dùng từ Chăm để chỉ về con người, dân tộc Chăm.

(2): Vị vua Champa đầu tiên trong các văn bia chữ Phạn nói tới là Bhadravarman, người thành lập Thánh địa thờ thần Bhadresvara ở Mỹ Sơn. Đây là sự kết hợp giữa tên vua và tên của vị thần Siva (Bhadravarman + Ishvara = Bhadresvara), một tục thờ cúng tổ tiên và vua – thần, tín ngưỡng chính của nhiều vương triều Champa, được tiếp diễn ở các đời vua sau đó.

(3). Trần Kỳ Phương, “Khảo luận đền-tháp Champa tại miền Trung Việt Nam 1” cập nhật ngày 04/01/2012, http://www.vanchuongviet.org

(4) Trần Quốc Vượng (1998), “Từ một cái nhìn Thánh địa Mỹ Sơn”, Tham luận Hội thảo khoa học quốc gia lần thứ I về Mỹ Sơn, Sở Văn hóa – Thông tin tỉnh Quảng Nam, tr. 29.

(5): Trần Kỳ Phương, Khảo luận đền-tháp Champa tại miền Trung Việt Nam 1: Cứ theo những yếu tố môi sinh và địa lý cảnh quan tại miền Trung Việt Nam, cho phép chúng tôi đi đến giả định rằng, mỗi tiểu quốc trong vương quốc Champa có thể được hình thành dựa vào năm yếu tố phong thủy như : 1) Núi thiêng, tượng trưng thần Siva; 2) Sông thiêng, tượng trưng nữ thần Ganga vợ thần Siva; 3) Cửa biển thiêng; nơi giao dịch buôn bán, trung tâm hải thương; 4) Thành phố thiêng, nơi cư ngụ của vua và hòang tộc, trung tâm vương quyền; 5) Ðất thiêng, nơi thờ tự thần linh và tổ tiên, trung tâm thần quyền. Theo đó, tiểu quốc Amaravati ở vùng Quảng Nam được hình thành dựa trên những yếu tố sau: Núi thiêng là Mahaparvata hay núi Mỹ Sơn/Răng Mèo; Sông thiêng là sông Thu Bồn; Cửa biển thiêng là Cửa Ðại Chiêm/Hội An; Thành phố thiêng là Simhapura/Thành Sư Tử tại Trà Kiệu; Ðất thiêng là Khu đền thờ Srisanabhadresvara tại Mỹ Sơn.